KOLEJ ŻELAZNA EPOKI PARY i jej modele w skali TT (1:120)

Pruskie parowozy towarowe serii G7.1
DRG 55 001-674, 681-683, PKP Tp1

Tab.1. Dane techniczne G7.1
AAET D n2 G
Vmax 50 km/h
maxl 13.2 t
dwhl 1250 mm
dcyl x lcyl 520 x 630 mm
pb 12 atm
madh 52.6 t
mewo 52.6 t
Sgrt 2.3 m2
Sevp 149.4 2
Ssup - m2

Pochodzenie
Pod koniec IXX w. Prusko-Heskie Państwowe Koleje Żelazne (Preußisch-Hessische Staatseisenbahnen) potrzebowowały nowych, mocniejszych lokomotyw do obsługi ciągle rosnącej liczby przewozów towarowych. Dotychczas użytkowane parowozy towarowe miały napęd na trzy osie, ich uciąg był niewystarczający więc często jeździły w trakcji podwójnej lub nawet podwójnej z popychem (szczególnie na liniach górskich, na zachodzie Prus i na Śląsku).

Zdecydowano więc o konieczności konstrukcji pierwszego pruskiego parowozu towarowego z napędem na cztery osie (w układzie osi D). Zgodnie z zaleceniami opracowanymi w 1893r. przez Roberta Garbego miały to być lokomotywy niezawodne, prostej konstrukcji, ekonomiczne pod względem zużycia węgla i wody. W tym celu opracowano normę M III-3d dla parowozów z silnikiem bliźniaczym oraz normę III-3e dla wersji "wzmocnionej" z silnikiem sprzężonym, w układzie osi 1D. Trzecia norma M III-3i powstała nieco później dla wersji tylko lekko wzmocnionej z silnikiem sprzężonym z pomniejszonym kotłem, ale za to w standardowym układzie osi D, identycznym jak w wersji z silnikiem bliźniaczym.

Oczywiście były to silniki na parę nasyconą, gdyż pierwszy przegrzewacz pary został skonstruowany dopiero cztery lata później. Po zmianie systemu numeracji na kolejach pruskich w 1906r. wszystkie trzy serie oznaczono symbolem G7, przy czym dla ich rozróżnienia wprowadzono w latach 1910-1911 podpodział na serię G7.1 dla parowozów z silnikiem bliźniaczym (nm. Zwillings-G7), G7.2 dla serii z silnikiem sprzężonym (nm. Verbund-G7) w układzie osi D oraz G7.3 dla serii w układzie osi 1D. Chociaż podpodział ten pozostał tylko na papierze i oznaczeń na parowozach nie zmieniano jest on stosowany do dziś.

Budowa
Pierwsze egzemplarze późniejszej serii G7.1 według normy M III-3d powstały w 1893r. w fabryce Vulkan w Szczecinie. Parowóz wyposażono w silnik bliźniaczy na parę nasyconą z nieco już przestarzałym stawidłem typu Allana-Tricka, umieszczonym wewnątrz między ostojnicami. Kocioł zbudowany był w oparciu o sprawdzony model stosowany z powodzeniem w parowozach serii G5.1. Zawierał 218 płomienic o średnicy 5 cm i długości 450 cm.

Wąska skrzynia ogniowa umieszczona była nisko między ostojnicami, co obniżało środek ciężkości przyczyniając się do spokojnego biegu, ale wymuszało użycie węgla lepszej jakości. Średnica kół napędnych była dość mała - 1250 mm, gdyż chodziło bardziej o moc niż o maksymalną prędkość, która pierwotnie wynosiła 45 km/h, lecz ostatecznie podniesiono ją do 50 km/h. Pierwsza i czwarta oś wiązana mogły się przesuwać na boki (odpowiednio 7 i 10 mm), a obręcze kół trzeciej były podtoczone aby lokomotywa mogła łatwiej pokonywać łuki. Parowóz wyposażony był w tender typu pr 3T12, który mieścił 12 m3 wody i 5 t węgla. Szczegółowe dane techniczne pokazuje tabela 1.

Okazało się, że konstrukcja była udana i założenia zostały osiągnięte. Parowóz osiągał 40 km/h z obciążeniem na haku 1400 t w terenie płaskim, 395 t na wzniesieniu 5‰ i 215 t na wzniesieniu 10‰. Mógł zaś jechać 30 km/h z obciążeniem 560 t na wzniesieniu 5‰ i 310 t na wzniesieniu 10‰. Jak na dzisiejsze czasy to niewiele, ale wówczas to była pokaźna moc.


Tab.2. Produkcja parowozów G7.1
1893-1917 93 94 95 98 99 00 01 03 04 05 06 07 08 09 10 12 16 17 Σ
Vulcan 4 10 6 - 14 22 25 6 29 - 13 7 - 8 - - 17 - 161
Hanomag - - 8 - - - - 5 35 - 20 13 30 - 1 - 30 - 142
Schwartzkopff - - - 21 22 55 33 18 24 54 55 74 53 22 - - 30 - 461
Henschel - - - - 3 - - - 44 19 12 8 42 52 - 2 94 2 278
Linke-Hofmann - - - - - - - 10 37 15 - - - 4 - - 12 - 78
Schichau - - - - - - - - 52 - - 14 - - - - - - 66
Hartmann - - - - - - - - 15 - - - - - - - - - 15
Borsig - - - - - - - - - - - - - - - - 25 - 25
Hohenzollern - - - - - - - - - - - - - - - - 11 - 11
Jung - - - - - - - - - - - - - - - - 10 - 10
Orenstein & Koppel - - - - - - - - - - - - - - - - - 6 6
Razem 4 10 14 21 39 77 58 39 236 88 100 116 125 86 1 2 229 8 1253
Produkcja
Ruszyła produkcja wielkoseryjna głównie na zamówienie Pruskich Kolei Państwowych. W latach 1893-1895, 1898-1901 i 1903-1909 w siedmiu fabrykach wyprodukowano dla kolei pruskich 1005 egzemplarzy. Dodatkowo
Schwartzkopff w 1898r. wyprodukował trzy sztuki (nr fabryczne 2594-2596) na zamówienie prywatnych kolei Lübeck-Büchener Eisenbahn (LBE). Otrzymały one oznaczenia: Nr 54 "Österreich" (Schwartzkopff 2594/1898, 1917: 81, 1938: DRG 55 681), Nr 55 "Ungarn" (1917: 82, 1938: DRG 55 682), Nr 56 "Italien" (1917: 83 "Bulgarien", 1938: DRG 55 683). Kolejne trzy sztuki wyprodukował Henschel w 1909r. na eksport dla chińskich kolei prowincji Szantung.

Następne sześć sztuk wyprodukował Henschel i jedną sztukę Hanomag na zamówienie zakładów metalurgicznych Gute-Hoffnungs-Hütte (GHH, do 1873: Hüttengewerkschaft Jacobi, Haniel & Huyssen) w Oberhausen w Zagłębiu Ruhry. Oznaczono je numerami: 25 (Henschel 7790/1906, 1962: +), 26 (Henschel 8591/1907, 1961: +), 30 (Hanomag 5851/1910, 1962: +), 35 (Henschel 11015/1912, 1962: +), 41 (Henschel 12878/1912), 44 (Henschel 15040/1917, 1958: +), 45 (Henschel 15170/1917, 1963: +).

Po 1909r. parowóz przestał być zamawiany (oprócz trzech wymienionych powyżej egzemplarzy dla GHH), jednak podczas I Wojny Światowej okazał się bardzo użyteczny ze względu na mały nacisk osi, a co za tym idzie możliwość użycia go na kiepskich torach, więc w latach 1916-1917 wyprodukowano dla Pruskich Kolei Państwowych jeszcze 200 sztuk. Dodatkowo Henschel wyprodukował w 1916r. 35 sztuk (nr fabryczne 14113-14147) na eksport, na zamówienie Austriackich Kolei Wojskowych (k.u.k. Heeresbahn: kukHB), gdzie serię tę oznaczono numerami 274.001-274.035. W produkcji z lat 1916-1917 parowozy wyposażano w większe tendry typu pr 3T16,5.

Ogółem w latach 1893-1917 powstały 1253 egzemplarze tych parowozów.


Tab.3. Parowozy G7.1 po I WŚ
Kolejeszt.oznaczenia
Niemcy660DRG 55 001-660
Saara131935: DRG 55 661-673
LBE31938: DRG 55 681-683
Belgia170SNCB seria 71
Francja20
40
43
AL 4301-4320
EST 4706-4745
PO 1261-1303
Polska142
26
PKP Tp1-1..142
PKP Tp106-1..26
Czechosłowacja32ČSD seria 413.0
Włochy17FS 421.001-13,40,47-49
LitwaLG seria P7.1
ŁotwaLDV seria Sn
Losy
W latach 1905-1906, podczas zmiany numeracji w Prusach, serii G7.1 przydzielono zakres numerów 4401-4600. W okręgach Essen i Kolonia zakres został przekroczony i parowozom nadawano numery większe od 5800.

Po I Wojnie Światowej 660 maszyn pozostało w Niemczech. Wraz z powstaniem DRG w 1924r. maszyny te otrzymały numery 55 001-55 660. Po przyłączeniu Saary do Rzeszy Niemieckiej w 1935r. Niemcy przejęły 13 maszyn z Saary (nr 55 661-673) oraz jedną francuską (nr 55 674). W 1938r. następne 3 maszyny z kolei Lübeck-Büchener Eisenbahn przeszły na własność państwa (nr 55 681-683).
Ponad 500 sztuk przekazano w ramach reparacji wojennych (na mocy potwierdzonego Traktem Wersalskim rozejmu w Compiegne) do siedmiu krajów (patrz tabela 3 po prawej).
Francja otrzymała łącznie 103 sztuki, które zostały rozlokowane następująco:
Koleje Alzackie (AL) - 7 sztuk - nr 4301-4307 przekazane jako reparacje wojenne - oraz kolejne 13 sztuk - nr 4308-4320 parowozy pozostałe na terytorium Alzacji i Lotaryngii uznane za koszty wojenne
Koleje Wschodnie (EST) - 40 sztuk - nr 4706-4745, w 1926r. pozostało 32 szt.: SNCF 1-040 B 706-745
Koleje Paryż-Orlean (PO) - 43 sztuki - nr 1261-1303, w 1938 pozostało 29 szt.: SNCF 4-040 G 268-303
Polska otrzymała 142 pruskie maszyny zaliczone przez PKP do serii Tp1 i 26 austriackich zaliczonych do serii Tp106.

Podczas II Wojny Światowej 105 polskich Tp1 trafiło w ręce Niemców i wcielone do służby w DRG otrzymały numery po skreślonych wcześniej maszynach. To samo spotkało 5 litewskich maszyn (DRG 55 274 i 55 691-694). Resztę polskich, litewskich i łotewskie zdobyła Armia Czerwona, choć Sowieci dyskretnie milczeli na ten temat, a potem w 1941r., zgodnie z zasadą grab zagrabliennoje Niemcy część z nich zdobyli.

Po wojnie 99 maszyn trafiło do Polski (PKP seria Tp1, jedna sztuka błędnie Tp106-10), 21 do Czechosłowacji (ČSD seria 423.1), 2 do Jugosławii (JDŽ seria 114), na Węgry (GySEV: Koleje Györ-Sopron-Ebenfurth), 5 do Austrii (ÖBB seria 655) i do Luksemburga (CFL seria 45). Większość z nich nie służyła dłużej niż kilka lat.

Przetrwały
Do dziś zachowały się tylko dwa egzemplarze. Jeden w jest stanie czynnym w Verkehrsmuseum w Dreźnie: Henschel 7419/1905, KPSB Saarbrücken 2037, 1906: KPSB Saarbrücken G7 4438, 1920: Saarbahn 4426, 1935: DRG 55 669, 1945: DR 55 669, 1964:+. Drugi jako pomnik stoi przed Technikum Kolejowym w Tarnowskich Górach: Linke-Hofamann 260/1904, KPSB Magdeburg 1343, 1906: KPSB Magdeburg G7 4417, 1923: DRG 55 285, 1925: 55 274, 1945: PKP Tp1-18.

Modele w skali TT
W skali TT nikt nie produkuje modeli tej lokomotywy. W skali HO kilku producentów, jeden z modeli przedstawia fotografia.

Źródła: Wikipedia-de. Herbert Rauter Die Preußische Gattung G7, Eisenbahn Journal 6/1983. Albert Gieseler Dampfmaschinen und Lokomotiven. Tomasz Gałka Standard-gauge locomotives in Poland. Lok-Magazin Nr 51/1971 za Bahn-Express: Magazin für Werkbahnfreunde. Wikipedia-fr.


3.X.2010r. Redakcja

Pierwszy parowóz zbudowany według normy M III-3d (Vulcan 1306/1893, Hannover 2000, 1895: Frankfurt 1152, 1906: G7 Frankfurt 4403, 1923: DRG 55 001, 1924: +). Fotografia fabryczna, kolekcja Hermann Merker.

Rysunek techniczny z wymiarami, autor M.Kratochvil: Typenblätter No.1 Horst J. Obermayer.

Parowóz serii G7.1 w barwach prywatnych kolei LBE Nr 83 "Bulgarien" (Schwartzkopff 2596/1898, LBE 56 "Italien", 1917: LBE 83 "Bulgarien", 1938: DRG 55 683). Foto kolekcja Mickel.

G7.1 w służbie kolei francusckich Paris-Orléans (Schwartzkopff 3023/1901, KPSB Essen 2111, 1906: G7 Essen 4461, 1919: PO 1267, 1937: SNCF 040B 267.26, 1947: +) po I WŚ. Foto kolekcja Günter Scheingraber.

Zachowany DR 55 669 w stanie czynnym w Poczdamie. Foto 1993r., autor MPW57: wikimedia.

PKP Tp1-18 jako pomnik w Tarnowskich Górach.

Model parowozu DR 55 112, firmy PIKO w skali HO z 2006r.