KOLEJ ŻELAZNA EPOKI PARY i jej modele w skali TT (1:120)
Pruskie parowozy towarowe serii T3
DRG 89.70-75, PKP TKh1

Prototyp powstał w roku 1882, w pruskiej fabryce Henschel & Son w Kassel (Henschel 1423/1882), na zamówienie Pruskich Kolei Państwowych KPSB (Königlich Preußische Staatseisenbahnen). Projekt zakładał, że ma to być tendrzak do prac manewrowych i prowadzenia lokalnych pociągów, znormalizowanej budowy - w oparciu o pruską normę kolejową M III-4e(1) (wówczas ozn. M 12). Była to pierwsza pruska lokomotywa znormalizowanej budowy.

Zgodnie z normą zastosowano układ osi C i dwucylindrowy silnik bliźniaczy na parę nasyconą (C n2t) z rozrządem typu Allana (Tricka). Początkowo w lokomotywach nie było zbieralnika pary. Para wprost z kotła doprowadzona była do cylindrów rurą widoczną na zewnątrz. Skrzynie na węgiel znajdowały się po obu stronach skrzyni ogniowej wewnątrz budki maszynisty, a zbiorniki wody po obu stronach kotła przed budką. Największy nacisk osi wynosił 10t, lokomotywa mogła się więc poruszać nawet po najgorszych torach.

Od 1887r. stosowano normę M III-4e(2): powierzchnię ogrzewalną kotła zwiększono z 53 do 61 m2, montowano zbieralnik pary widoczny w postaci dość dużej kopuły, a parę doprowadzono do cylindrów rurami wewnątrz dymnicy. Piasecznica przybrała kształt prostopadłościenny, powiększono też powierzchnię rusztu i zmieniono kształt budki maszynisty, której tylna ściana ze skośnej stała się prosta. Cała lokomotywa została wydłużona o ok. 60cm. Największy nacisk osi wzrósł do ok. 11t.

W 1903r. w fabryce Hanomag powstała nowa seria "wzmocnionych" T3 w oparciu o normę M III-4p: powiększono pojemność skrzyń na węgiel do 1,9t i zbiorników wody do 5m3. Oczywiście spowodowało to wzrost masy służbowej i największy nacisk osi wzrósł do niecałych 12t. W roku 1906, w fabryce Hanomag, jedną z maszyn wyposażono eksperymentalnie w rozrząd Lenza, lecz po prezentacji na międzynarodowej wystawie w Mailand usunięto go.

Prędkość maksymalna wynosiła 40 km/h, co było wystarczające nawet dla lokalnych pociągów osobowych, więc lokomotyty te prowadziły często niewielkie składy osobowe do roku 1904, kiedy to podniesiono w Prusach prędkość pociągów osobowych do 50km/h. Potem używane były do pracy manewrowej i w lokalnym ruchu towarowym.

Pierwszą lokomotywę (Henschel 1423/1882, KPSB Hannover 1705) dostarczono do Dyrekcji w Hanowerze w 1882 roku. Seria była produkowana do roku 1910 w 19 fabrykach. Całkowita ilość egzemplarzy wyprodukowanych dla KPSB przekroczyła 1300 sztuk. Realizowano zamówienia nie tylko dla KPSB, lecz również dla rozmaitych innych kolei:
- Meklemburgii Großherzoglich Mecklenburgische Friedrich-Franz-Eisenbahn MFFE seria T3 i T3b (ze zbieralnikiem pary), w tym jeden egzemplarz z rozrządem Walschaertsa (Heusingera) - łącznie ok. 61 szt.;
- Oldenburgii Großherzoglich Oldenburgischen Staatseisenbahnen GOE seria T3 - 15 szt.;
- Brunszwiku Braunschweigische Landeseisenbahn BLE - 11 szt.;
- Szlezwiku-Holsztyna Kreis Oldenburger Eisenbahn;
- Brandenburgii Zschipkau-Finsterwalder Eisenbahn;
- dla przemysłu (do 1924 roku).
Szacunkowa ilość wszystkich wyprodukowanych egzemlarzy wysosi 1550 sztuk.

Po I Wojnie Światowej ok. 500 sztuk pozostało na służbie kolei niemieckich. Seria otrzymała oznaczenie DRG 89.70-75. Kilka sztuk przeszło na własność kolei francuskich, kilka do Włoch, dwadzieścia kilka na własność Polski. Na PKP serię oznaczono TKh1. W 1939 kilka polskich egzemplarzy trafiło prawdopodobnie do Sowietów, reszta przeszła na stan DRG. Po wojnie 165 sztuk przeszło na stan DR, 70 trafiło do DB, a ok. 20 do PKP.

Do dziś zachowało się niecałe 30 maszyn tej serii, w różnym stanie technicznym. Z tego 15 sztuk znajduje się w Niemczech, 4 sztuki w Polsce, 1 szt. w Holandii, 3 szt. we Włoszech, 1 szt. na Węgrzech i 1 szt. we Francji.

Producenci Lata prod. sztuk tender uwagi
Henschel (385), Union (126), Hanomag (106), Schichau (105), Hagans (100), Hohenzollern (93), Grafenstaden (93), Borsig (76), Jung (73), Orenstein & Koppel (51), Humboldt (44), Schwartzkopff (30), Vulcan (30), Freudenstein (13), Linke-Hofmann (10), MBG Karlsruhe (10), MF Esslingen (4), Hartmann (4), MMW Güstrow (1) 1882-1910 1354 - -
Dane techniczne (w stanie służbowym) oznaczenie M III-4e(2)M III-4p jednostka
Układ osi - rodzaj silnika - przeznaczenie AAET C n2 GtC n2 Gt UIC
Prędkość maksymalna Vmax 4040 [km/h]
Największy nacisk osi na szyny maxl 1012 [t]
Średnica kół napędnych/tocznych dwhl 10801100 [mm]
Średnica cylindrów x skok tłoka dcyl x lcyl 350/550350/550 [mm x mm]
Ciśnienie pary w kotle pb 1212 [atm]
Masa przyczepna (napędna) madh 29.236.8 [t]
Masa całkowita mewo 29.236.8 [t]
Powierzchnia rusztu Sgrt 1.301.35 [m2]
Powierzchnia ogrzewalna kotła Sevp 61.161.0 [m2]
Powierzchnia ogrzewalna przegrzewacza Ssup -- [m2]

Źródła: Wikipedia-de, T3 Club Ostheide

KPSB Breslau 1905 zbudowana w/g normy M III-4e(1). Fotografia fabryczna, ok. 1882-1887r.

Linke-Hoffmann 149/1903, KPSB Stettin 1741 zbudowana w/g normy M III-4e(2). Fotografia fabryczna, 1903r.

Rysunek techniczny z wymiarami, TB vol.2, autor: H.-D.Hertam

Modele w skali TT

Zarząd Numer Ep. Producent Nr katalogowy Rok Uwagi Foto
KPSB 1858 I Jatt 103 05 -1999- T3
KPSB 1858 I Tillig
MMS
96105
12-96105
-2004-
-2007-
ex Jatt
DRG89 5901 II Jatt 2000 malowanie foto
DR 89 6009 III Jatt 103 06 -1999-
DR 89 6009 III Tillig
MMS
96106
12-96106
-2004-
-2007-
ex Jatt, malowanie muzealne
DRG 89 6128 III Jatt 103 02 -1999-
DR 89 6222 III Jatt 103 03 -1999-
DR 89 7159 III Jatt 103 04 1998-2000 malowanie muzealne
DR 89 7159 III Tillig 96104 -2004- ex Jatt, malowanie muzealne
DRG 89 7314 II Rokal 01017 1965-1969
DR 89 7493 III Jatt 103 01 -1999-
DR 89 7493 III MMS 96101
12-96101
-2004-
-2007-
ex Jatt